Του Μιχάλη Μιχαήλ
Σήμερα βρισκόμαστε ενώπιον μιας μεγάλης πανδημίας που για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι πρωτόγνωρη. Σίγουρα η αντιμετώπισή της είναι δύσκολη για πάρα πολλούς λόγους, όμως υπάρχει κάτι παρήγορο. Κι αυτό ονομάζεται επιστήμη. Ο μέσος άνθρωπος ίσως να θεωρεί πως η ανθρωπότητα δεν πέρασε ξανά τέτοια περιπέτεια, όμως η μελέτη της Ιστορίας μας δείχνει ότι η ανθρωπότητα πέρασε από πολλές επιδημίες αλλά και πανδημίες. Απλώς είτε επειδή δεν τις γνωρίζουμε είτε επειδή δεν τις ζήσαμε μπορεί να θεωρούμε πως δεν ήταν και κάτι το σοβαρό.
Κι όμως ήταν πολύ πιο σοβαρό, αν αναλογιστεί κανείς πως το 430 π.Χ. που η Αθήνα πληττόταν από το λοιμό ή αργότερα από την πανώλη, την ευλογιά ή τη χολέρα, τα επίπεδα της επιστήμης δεν βρίσκονταν στα σημερινά επίπεδα.
Πριν προχωρήσουμε στην καταγραφή επιδημιών και πανδημιών που έπληξαν τον κόσμο και την Κύπρο, ας ξεκαθαρίσουμε τους όρους. Με απλά λόγια επιδημία έχουμε όταν μια λοιμώδης (δηλ. μολυσματική) ασθένεια εξαπλώνεται σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού (ανθρώπων, ζώων ή φυτών) μιας ευρύτερης περιοχής.
Πανδημία είναι μεν επιδημία λοιμωδών ασθενειών, εξαπλώνεται όμως με γρήγορους ρυθμούς σε μια μεγάλη περιοχή (ήπειρο) ή σε παγκόσμια κλίμακα και απειλεί το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού.
Με άλλα λόγια εκείνο που διαφοροποιεί τους δύο όρους είναι η έκταση και η ένταση μιας λοιμώδους ασθένειας.
Από την αρχαιότητα
Γραπτές αναφορές για επιδημίες στην αρχαιότητα δεν υπάρχουν, όμως εξάγονται κάποια συμπεράσματα μέσα από τις ανασκαφές.
Έτσι κατά τα Προϊστορικά Χρόνια έχει προκύψει από τις ανασκαφές ότι υπήρξαν πολλοί θάνατοι ιδιαίτερα στο βόρειο μέρος της Κύπρου και εικάζεται να προήλθαν από κάποιες ασθένειες.
Αργότερα υπάρχουν αναφορές από τον Θουκυδίδη, τον Πλούταρχο και τον Διώδωρο Σιλεκιώτη για το θάνατο του Κίμωνα, όταν οι Αθηναίοι πολιορκούσαν το Κίτιον το 449 π.Χ. Εικάζεται ότι ο αιφνίδιος θάνατός του οφειλόταν σε κάποια λοιμώδη (επιδημία) ασθένεια.
1174 ο μεγάλος πυρετός
Στην ιστορία της Κύπρου έχουν καταγραφεί αρκετές θανατηφόρες επιδημίες.
Μια τέτοια ήταν η επιδημία πυρετού που εκδηλώθηκε το 1174 και κράτησε περίπου δύο χρόνια. Μέχρι σήμερα δεν είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε την αιτία του, αφού τα περιορισμένα επιστημονικά δεδομένα της εποχής δεν κατόρθωσαν να εξηγήσουν τα αίτια. Πάντως, σύμφωνα με τις πληροφορίες που υπάρχουν, αυτός ο πυρετός σκότωσε το 1/3 του πληθυσμού της Κύπρου, δηλαδή περίπου 15 χιλιάδες ανθρώπους.
Πληροφορίες βρίσκουμε στα συγγράμματα του Νεόφυτου του Έγκλειστου και μαθαίνουμε ότι πλήγηκαν τόσο οι πόλεις όσο και τα χωριά.
Η θανατηφόρα πανώλη
Λίγο αργότερα έπεσε στην Κύπρο η επιδημία της πανώλης.
Ο Βουστρώνιος μάς πληροφορεί ότι αυτή η επιδημία εμφανίστηκε το 1267.
Αναφέρει επίσης μια άλλη μεγάλη επιδημία πανώλης το 1367 και από την οποία είχαν πεθάνει τα 2/3 του πληθυσμού της Κύπρου.
Ο Βουστρώνιος αναφέρεται επίσης σε δύο άλλες θανατηφόρες επιδημίες πανώλης. Η μία του 1392 – 1393, η οποία αποδεκάτισε τον πληθυσμό της Κύπρου και που ανάγκασε και τον ίδιο τον βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβο Α’ Λουζινιάν να καταφύγει για να γλιτώσει με την οικογένειά του στο Μαχαιρά. Αναφέρεται επίσης ότι ο Ιάκωβος έχτισε νοσοκομεία και εισήγαγε σιτάρι, αφού δεν υπήρχαν εργατικά χέρια για να καλλιεργήσουν τη γη.
Αναφέρεται επίσης ακόμα μία επιδημία, κατά το 1409 και 1410, η οποία κράτησε 13 μήνες (κατ’ άλλους 18 μήνες) και προκάλεσε το θάνατο 10 χιλιάδων ανθρώπων.
Από το 1470 μέχρι το 1533 έχουμε επιστροφή της πανώλης, η οποία προκάλεσε το θάνατο του 1/3 των κατοίκων της Κύπρου. Επίκεντρο ήταν η περιοχή της Κερύνειας.
Αν και ξεπεράστηκε η επιδημία μέσα σε τρία χρόνια, ο ιός έμεινε μέχρι το 1533, όπου και πάλι χάθηκε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ιδιαίτερα στην περιοχή της Αμμοχώστου.
Σημειώνεται ότι η πανώλη ήταν μία από τις χειρότερες πανδημίες της Ευρώπης, στην οποία πέθαναν πέραν των 150 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Άλλες επιδημίες
Από τον Λεόντιο Μαχαιρά μαθαίνουμε για μια άλλη επιδημία, την οποία τοποθετεί το 1348, επί ημερών του βασιλιά Ούγου Δ’. Σύμφωνα με τον ίδιο, τότε, χάθηκε ο μισός πληθυσμός της Κύπρου.
Ο Μαχαιράς κάνει λόγο και για μια άλλη επιδημία, το 1363, η οποία έπληξε κυρίως παιδιά. Πιθανολογείται ότι οι θάνατοι αυτοί οφείλονταν στη διφθερίτιδα.
Επίσης αναφορά σε μια άλλη επιδημία κάνει ένας Άραβας χρονικογράφος, ο οποίος γράφει πως αυτός ο λοιμός εισήλθε στην Κύπρο μέσω του λιμανιού της Αμμοχώστου, πέρασε στη Λευκωσία και μετά σε ολόκληρο το νησί. Πρώτα η ασθένεια αυτή εμφανίστηκε στα ζώα, ύστερα στα παιδιά και μετά στους ενήλικες. Είχε μεταδοθεί αρχικά στο λιμάνι της Αμμοχώστου, στη συνέχεια διαδόθηκε στη Λευκωσία και ακολούθως εξαπλώθηκε σε όλο το νησί.
Επί Οθωμανικής κατάκτησης
Η κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1571 συνοδεύθηκε από μία επιδημία που κράτησε ένα χρόνο και φαίνεται να προήλθε από τον μεγάλο αριθμητικά στρατό των Οθωμανών ή από τις χιλιάδες των άταφων νεκρών. Αυτή η επιδημία κράτησε οκτώ μήνες και εξολόθρευσε τα δύο τρίτα του πληθυσμού!
Ακολούθησαν κι άλλες επιδημίες την περίοδο της Οθωμανοκρατίας, οι οποίες σκότωσαν αρκετό κόσμο, αφού η εξουσία δεν έκανε τίποτε ουσιαστικό για να αντιμετωπίσει τις επιδημίες. Είναι γνωστό ότι αυτή την περίοδο (1751-1878) στην Κύπρο δεν έγιναν ουσιαστικά έργα ούτε και υπήρχε φροντίδα για να διατηρείται η καθαριότητα. Κι αυτό το γνωρίζουμε κυρίως μέσα από τις αναφορές ξένων περιηγητών που επισκέπτονταν την Κύπρο.
Έτσι έχουμε αναφορά από τον Πιέτρο ντέλλα Βάλλε το 1625 ότι συνάντησε πολλά καταστραμμένα και ερειπωμένα χωριά λόγω της πανώλης που έπληξε και πάλι την Κύπρο.
Για την ίδια επιδημία κάνει αναφορά ο επισκέπτης Ντε Βιλλαμόντ, ο οποίος λέει ότι αυτή έπληξε την Κύπρο το 1589.
Ο Ρώσος μοναχός Βασίλειος Μπάρσκι αναφέρεται σε άλλη επιδημία πανώλης το 1734-1735. Αναφορά σε πανώλη που έπληξε την Κύπρο το 1760 έχουμε και από τον αββά Τζιοβάννι Μαρίτι, ο οποίος αναφέρει ότι πέθαναν 22 χιλιάδες άνθρωποι.
Επί Αγγλοκρατίας και Κυπριακής Δημοκρατίας
Τον 190 αιώνα εκδηλώνεται μια σειρά επιδημιών από το 1813 και η οποία ουσιαστικά κράτησε μέχρι το 1820 σε διαφορετικές εντάσεις με πολλά θύματα.
Μέχρι το 1897 καταγράφονται επίσης αρκετοί θάνατοι από χολέρα, ιλαρά (που κτύπησε κυρίως παιδιά) και την ευλογιά.
Οι ασθένειες αυτές εξασθένησαν κι αργότερα εξαφανίστηκαν λόγω των μέτρων που έλαβαν οι Βρετανοί αποικιοκράτες, οι οποίοι ανέπτυξαν ένα σύστημα υγείας και υγιεινής με την εισαγωγή και χρήση φαρμάκων.
Το 1918 καταγράφηκαν αρκετοί θάνατοι από λοίμωξη του αναπνευστικού, σε μια χρονιά όπου η πανδημία της γρίπης -που ξεκίνησε από την Ισπανία- σκότωσε πάνω από 200 χιλιάδες ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.
Η χολέρα επανήλθε το 1936, ενώ εμφανίστηκε και η βακτηριακή μηνιγγίτιδα.
Την ίδια περίοδο εμφανίστηκε και η φυματίωση. Οι Βρετανοί την αντιμετώπισαν με ειδική μονάδα που ιδρύθηκε στην Κυπερούντα με το γνωστό σανατόριο το οποίο λειτούργησε το 1940.
Κατά τη δεκαετία του 1950 υπήρξε στην Κύπρο έξαρση της διφθερίτιδας και της πολιομυελίτιδας, δύο επικίνδυνων ασθενειών που στέρησαν τη ζωή σε εκατοντάδες πολίτες.
Η χολέρα του 1973
Την πολιτική αντιμετώπισης των επιδημιών συνέχισε και η Κυπριακή Δημοκρατία.
Η τελευταία απειλή πανδημίας που πλησίασε την Κύπρο ήταν αυτή της χολέρας, η οποία αντιμετωπίστηκε με μαζικούς εμβολιασμούς από το 1979 μέχρι το 1973.
Η χολέρα έπληξε τη δυτική Ευρώπη και ιδιαίτερα την Ιταλία. Γι’ αυτό και η κυπριακή κυβέρνηση προχώρησε σε μαζικούς εμβολιασμούς όχι μόνο των Κυπρίων αλλά και των ξένων που έφταναν στην Κύπρο μέσω των λιμανιών και του αεροδρομίου Λευκωσίας, με ιδιαίτερη έμφαση σε αυτούς που έφταναν από Ιταλία και Γαλλία.
Όταν μάλιστα η χολέρα χτύπησε την Τουρκία, η κυπριακή κυβέρνηση έλαβε μέτρα, ανάμεσα στα οποία ήταν και η απαγόρευση κάθε αεροπορικής ή ατμοπλοϊκής συγκοινωνίας με την Τουρκία και της εισόδου στη χώρα επισκεπτών από άλλες χώρες, εάν είχαν επισκεφθεί την Τουρκία και δεν είχαν πιστοποιητικό έγκαιρου εμβολιασμού.
